Dit artikel verscheen eerder in Levende Talen Magazine, nummer 3 jaargang 2024
Jeugdboeken
over de verwoestende kracht van oorlog
Een
wereld zonder oorlog, stel je toch eens voor! Het lijkt een utopie. De vrede is
anno 2024 verder weg dan ooit. 2023 was een jaar waarin het aantal conflicten
wereldwijd toenam met ruim een kwart. Oorlogen in onder meer Gaza, Soedan,
Oekraïne en de enorme ontheemding in de Sahel. De conflicten stapelen zich op. De
gevolgen zijn rampzalig en ze zijn zo groot dat ze ook in de toekomst door meerdere
generaties zullen worden gevoeld.
Oorlog
is een belangrijk onderwerp in de jeugdliteratuur, door auteurs dikwijls
behoorlijk realistisch beschreven.
Hierna
zet ik een drietal boeken op een rij die de lezer kennis laten maken met oorlogsgeweld,
bezien vanuit het perspectief van de nog jeugdige hoofdpersonen. Geen heroïsche
verhalen, maar persoonlijke, ontroerende getuigenissen van onschuldige mensen.
Kwetsbaar en voor altijd beschadigd. Verhalen die onder je huid kruipen en je
doen beseffen dat onze vrijheid een groot goed is.
Ik
koos voor twee recente uitgaven van Vlaamse bodem. En een wat oudere young
adult uit 2011 van de Amerikaanse Ruta Sepetys, dochter van een Litouwse
vluchteling. Haar verhaal Schaduwliefde is nog altijd goed verkrijgbaar en mag mijns
inziens niet ontbreken in de boekenkast,
Alle
verhalen benemen je niet zelden de adem en maken je deelgenoot van de
wonderlijke (veer)kracht van de menselijke geest. Om de woorden van Aline Sax
aan te halen in het slot van Wat ons nog rest: ‘Al wat ons nog rest is
liefde.’
Alles
komt goed, altijd
De hemel was grijs die dag. Maar
toen de avond viel, kleurde de horizon oranje. Clara veerde op met grote ogen
en wees. 'Zo mooi!'
‘'Hoe kan dat?' vroeg ik. Ik ging
op mijn knieën op mijn stoel zitten, achterstevoren, en stak mijn hoofd onder
de gordijnen door. 'Er is niet eens zon.'
Er kwam geen antwoord. Ik keek
achterom. Oscar stond stil met zijn handen in zijn broekzakken. Een dun
sliertje sigaret plakte tegen zijn onderlip. Hij zweeg. Mijn moeder hield haar
hand voor haar mond. Mijn vader fronste diep en trok Clara op schoot.
'Het is geen zon,' zei Rosa. 'Het
is de oorlog.' (p. 35)
Alles
komt goed, altijd is de geschiedenis van Alice, een elfjarig meisje dat
opgroeit tijdens de Eerste Wereldoorlog in het zwaar getroffen Ieper. De
schrijfster Kathleen Vereecken (Gent, 1962) legt niet zozeer de nadruk op de
beschrijving van al het wapengekletter, maar laat in dat prachtige bloemrijke
Vlaamse taalgebruik zien welke de dramatische gevolgen zijn van de oorlog voor
de gewone mens en hoe de jonge hoofdpersoon haar familie uiteen ziet vallen. Aan
het eind, als de oorlog voorbij is, toont Alice de nodige wilskracht wanneer ze
bedenkt:
En toch leven we nog steeds. We
lachen en praten, en soms worden we stil. We zijn dezelfde gebleven en ook weer
niet.
Ik ben niet ongelukkig. En soms
ben ik blij, zonder meer blij.
Misschien betekent het dat toch
alles goed gekomen is. Bijna ongeveer.
Dat is veel.
(p. 170)
Wat
een mooi boek, dit beklijvende verhaal over een meisje in de Eerste
Wereldoorlog! Schitterend geïllustreerd ook door Charlotte Peys. Winnaar van de
Woutertje Pieterse Prijs 2019, prijs voor het beste oorspronkelijk
Nederlandstalige kinder- of jeugdboek. Uit het juryrapport: ‘Geluk lijkt
vanzelfsprekend. Het is pas als je het verliest, dat je je bewust wordt van wat
je mist. Die harde les leert Alice in Alles komt goed, altijd.’ Zeer geschikt
voor lezers in de eerste klas.
Wat
ons nog rest
Uit heel wat ramen
hangen witte lakens
te rafelen aan gebroken glas.
Twee oude vrouwen
hebben op straat
een vuur gemaakt
van Hitlerportretten
en nazivlaggen.
De woede van de Russen
hoeft niet aangewakkerd.
Ik klauter de andere richting
uit.
Over het puin van
andermans leven.
(p. 73)
Berlijn,
april 1945. Alle hoop lijkt verloren. De Russen staan op het punt om de Duitse
hoofdstad binnen te vallen. In de ruïnes van de stad probeert een
zeventienjarig meisje te overleven, samen met haar moeder, haar jongere broer
en de buren die zich met hen in de kelder verschanst hebben. De gevechten komen
elke dag dichterbij. Tot het front over hun wijk rolt. De straten kleuren rood
en de Russen worden heer en meester.
Wat
ons nog rest is een zogeheten verse novel. Aline Sax koos voor de vorm van een
vrij vers en dat pakt heel goed uit. Sax’ poëtisch taalgebruik heeft een grote
zeggingskracht waarbij de schrijfster de kunst van het weglaten verstaat. Het
zijn vooral de dingen die niet gezegd worden, die komen keihard binnen.
De
hoofdpersoon vertelt over alle ellende, maar maakt de lezer boven alles bewust van
haar eigen ongerustheid, haar radeloosheid en de tergende onzekerheid over
alles wat nog komen gaat. Vluchten is zinloos.
Ik heb niet gedroomd
En dat is een zeldzaam geluk.
Droomloos slapen,
Zonder schreeuwend
De anderen te wekken.
Uit de gedroomde nachtmerrie,
De echte in.
(p. 22)
Aline
Sax (Antwerpen, 1984) schreef een beklemmende ode aan de kracht en de moed van
vrouwen gedurende de allesverwoestende laatste dagen van de Tweede
Wereldoorlog. Een aanrader voor geoefende lezers van vijftien jaar en ouder.
Schaduwliefde
Het
is 1941 en de vijftienjarige Lina Vilkas is toegelaten tot de kunstacademie. Ze
maakt zich op voor haar eerste afspraakjes met jongens en alles wat de zomer
nog meer te bieden heeft. Maar die ene nacht komt de geheime Sovjetpolitie haar
huis binnenvallen. Ze sturen haar vader naar de gevangenis en deporteren Lina
samen met haar broertje Jonas en haar moeder Elena naar Siberië. Het had maar
weinig gescheeld of Jonas was van zijn familie gescheiden. Lina’s moeder wist
het te voorkomen.
Moeder bleef Russisch praten en
trol een zakhorloge uit haar jas. Ik kende dat horloge. Dat was van haar vader
geweest en zijn naam stond aan de achterkant in het zachte goud gegraveerd. De
officier graaide het horloge weg, liet Jonas los en begon te schreeuwen tegen
de mensen die naast ons stonden.
Heb jij je weleens afgevraagd
hoeveel een mensenleven waard is? Die ochtend was mijn broertje niet meer waard
dan een zakhorloge. (p. 36 – 37)
De
onbevreesde Lina vecht in het kamp voor haar leven en neemt zich voor haar
familie en ontelbare lotgenoten te eren. Hiervoor wendt ze haar tekentalent aan
en ze legt de gruwelijke ervaringen vast in tekeningen en op schrift. Wanneer Lina
besluit haar tekeningen uit het kamp te smokkelen, riskeert zij haar leven. Zal
ze haar vader in de gevangenis kunnen bereiken?
Schaduwliefde
was het debuut van Ruta Sepetys (Michigan, 1967) en werd direct in 26 landen
uitgebracht. Als dochter van een Litouwse vluchteling was ze altijd al
geïnteresseerd in haar Litouwse verleden. De Baltische staten Estland, Letland
en Litouwen verdwenen onder de expansiedrang van het Sovjetregime in 1941 van
de kaart om er pas in 1991 weer op terug te keren. Met haar proza geeft Sepetys
in dit hartverscheurend, tragisch verhaal de honderdduizenden mensen die
slachtoffer werden een stem en laat ze zien hoe liefde en hoop zelfs Stalins
gruwelijke misdaden overleven. De gebeurtenissen maken indruk en geven gelet op
de actualiteit stof tot nadenken. Voor deze bespreking maakte ik gebruik van de
oorspronkelijke gebonden uitgave in 2011 door Moon. Het boek werd in 2020 in
verband met 75 jaar vrijheid door Uitgeverij Luitingh-Sijthoff als paperback
opnieuw uitgegeven. Heel geschikt voor lezers in de bovenbouw van vijftien jaar
en ouder.
Klik voor een meer uitgebreide bespreking hier.
Sax, A. (2023) Wat ons nog
rest. Antwerpen: Davidsfonds/Infodok. Isbn 978 90 022 7861
7 € 16,99, 239 blz
Sepetys, R. (2011) Schaduwliefde. Oorspronkelijke
titel: Between Shades of Gray. Vertaald uit het Engels door Michèle Bernard.
Amsterdam: Moon. Isbn 978 90 488 0901 1 € 16,75, 368 blz.
Vereecken, K. (2018). Alles komt goed, altijd. Illustraties van Charlotte Peys. Tielt: Uitgeverij Lannoo nv. Isbn 978 94 014
5528 2 € 18,99, 171 blz.