Al wat ons nog rest is liefde

Dit artikel verscheen eerder in Levende Talen Magazine, nummer 3 jaargang 2024

Jeugdboeken over de verwoestende kracht van oorlog

Een wereld zonder oorlog, stel je toch eens voor! Het lijkt een utopie. De vrede is anno 2024 verder weg dan ooit. 2023 was een jaar waarin het aantal conflicten wereldwijd toenam met ruim een kwart. Oorlogen in onder meer Gaza, Soedan, Oekraïne en de enorme ontheemding in de Sahel. De conflicten stapelen zich op. De gevolgen zijn rampzalig en ze zijn zo groot dat ze ook in de toekomst door meerdere generaties zullen worden gevoeld.

Oorlog is een belangrijk onderwerp in de jeugdliteratuur, door auteurs dikwijls behoorlijk realistisch beschreven.

Hierna zet ik een drietal boeken op een rij die de lezer kennis laten maken met oorlogsgeweld, bezien vanuit het perspectief van de nog jeugdige hoofdpersonen. Geen heroïsche verhalen, maar persoonlijke, ontroerende getuigenissen van onschuldige mensen. Kwetsbaar en voor altijd beschadigd. Verhalen die onder je huid kruipen en je doen beseffen dat onze vrijheid een groot goed is.

Ik koos voor twee recente uitgaven van Vlaamse bodem. En een wat oudere young adult uit 2011 van de Amerikaanse Ruta Sepetys, dochter van een Litouwse vluchteling. Haar verhaal Schaduwliefde is nog altijd goed verkrijgbaar en mag mijns inziens niet ontbreken in de boekenkast,

Alle verhalen benemen je niet zelden de adem en maken je deelgenoot van de wonderlijke (veer)kracht van de menselijke geest. Om de woorden van Aline Sax aan te halen in het slot van Wat ons nog rest: ‘Al wat ons nog rest is liefde.’

Alles komt goed, altijd

De hemel was grijs die dag. Maar toen de avond viel, kleurde de horizon oranje. Clara veerde op met grote ogen en wees. 'Zo mooi!'

‘'Hoe kan dat?' vroeg ik. Ik ging op mijn knieën op mijn stoel zitten, achterstevoren, en stak mijn hoofd onder de gordijnen door. 'Er is niet eens zon.'

Er kwam geen antwoord. Ik keek achterom. Oscar stond stil met zijn handen in zijn broekzakken. Een dun sliertje sigaret plakte tegen zijn onderlip. Hij zweeg. Mijn moeder hield haar hand voor haar mond. Mijn vader fronste diep en trok Clara op schoot.

'Het is geen zon,' zei Rosa. 'Het is de oorlog.' (p. 35)

Alles komt goed, altijd is de geschiedenis van Alice, een elfjarig meisje dat opgroeit tijdens de Eerste Wereldoorlog in het zwaar getroffen Ieper. De schrijfster Kathleen Vereecken (Gent, 1962) legt niet zozeer de nadruk op de beschrijving van al het wapengekletter, maar laat in dat prachtige bloemrijke Vlaamse taalgebruik zien welke de dramatische gevolgen zijn van de oorlog voor de gewone mens en hoe de jonge hoofdpersoon haar familie uiteen ziet vallen. Aan het eind, als de oorlog voorbij is, toont Alice de nodige wilskracht wanneer ze bedenkt:

En toch leven we nog steeds. We lachen en praten, en soms worden we stil. We zijn dezelfde gebleven en ook weer niet.

Ik ben niet ongelukkig. En soms ben ik blij, zonder meer blij.

Misschien betekent het dat toch alles goed gekomen is. Bijna ongeveer.

Dat is veel. (p. 170)

Wat een mooi boek, dit beklijvende verhaal over een meisje in de Eerste Wereldoorlog! Schitterend geïllustreerd ook door Charlotte Peys. Winnaar van de Woutertje Pieterse Prijs 2019, prijs voor het beste oorspronkelijk Nederlandstalige kinder- of jeugdboek. Uit het juryrapport: ‘Geluk lijkt vanzelfsprekend. Het is pas als je het verliest, dat je je bewust wordt van wat je mist. Die harde les leert Alice in Alles komt goed, altijd.’ Zeer geschikt voor lezers in de eerste klas.

Wat ons nog rest

Uit heel wat ramen

hangen witte lakens

te rafelen aan gebroken glas.

 

Twee oude vrouwen

hebben op straat

een vuur gemaakt

van Hitlerportretten

en nazivlaggen.

De woede van de Russen

hoeft niet aangewakkerd.

Ik klauter de andere richting uit.

Over het puin van

andermans leven. (p. 73)

Berlijn, april 1945. Alle hoop lijkt verloren. De Russen staan op het punt om de Duitse hoofdstad binnen te vallen. In de ruïnes van de stad probeert een zeventienjarig meisje te overleven, samen met haar moeder, haar jongere broer en de buren die zich met hen in de kelder verschanst hebben. De gevechten komen elke dag dichterbij. Tot het front over hun wijk rolt. De straten kleuren rood en de Russen worden heer en meester.

Wat ons nog rest is een zogeheten verse novel. Aline Sax koos voor de vorm van een vrij vers en dat pakt heel goed uit. Sax’ poëtisch taalgebruik heeft een grote zeggingskracht waarbij de schrijfster de kunst van het weglaten verstaat. Het zijn vooral de dingen die niet gezegd worden, die komen keihard binnen.

De hoofdpersoon vertelt over alle ellende, maar maakt de lezer boven alles bewust van haar eigen ongerustheid, haar radeloosheid en de tergende onzekerheid over alles wat nog komen gaat. Vluchten is zinloos.

Ik heb niet gedroomd

En dat is een zeldzaam geluk.

Droomloos slapen,

Zonder schreeuwend

De anderen te wekken.

Uit de gedroomde nachtmerrie,

De echte in. (p. 22)

 Aline Sax (Antwerpen, 1984) schreef een beklemmende ode aan de kracht en de moed van vrouwen gedurende de allesverwoestende laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog. Een aanrader voor geoefende lezers van vijftien jaar en ouder.

Schaduwliefde

Het is 1941 en de vijftienjarige Lina Vilkas is toegelaten tot de kunstacademie. Ze maakt zich op voor haar eerste afspraakjes met jongens en alles wat de zomer nog meer te bieden heeft. Maar die ene nacht komt de geheime Sovjetpolitie haar huis binnenvallen. Ze sturen haar vader naar de gevangenis en deporteren Lina samen met haar broertje Jonas en haar moeder Elena naar Siberië. Het had maar weinig gescheeld of Jonas was van zijn familie gescheiden. Lina’s moeder wist het te voorkomen.

Moeder bleef Russisch praten en trol een zakhorloge uit haar jas. Ik kende dat horloge. Dat was van haar vader geweest en zijn naam stond aan de achterkant in het zachte goud gegraveerd. De officier graaide het horloge weg, liet Jonas los en begon te schreeuwen tegen de mensen die naast ons stonden.

Heb jij je weleens afgevraagd hoeveel een mensenleven waard is? Die ochtend was mijn broertje niet meer waard dan een zakhorloge. (p. 36 – 37)

 De onbevreesde Lina vecht in het kamp voor haar leven en neemt zich voor haar familie en ontelbare lotgenoten te eren. Hiervoor wendt ze haar tekentalent aan en ze legt de gruwelijke ervaringen vast in tekeningen en op schrift. Wanneer Lina besluit haar tekeningen uit het kamp te smokkelen, riskeert zij haar leven. Zal ze haar vader in de gevangenis kunnen bereiken?

 Schaduwliefde was het debuut van Ruta Sepetys (Michigan, 1967) en werd direct in 26 landen uitgebracht. Als dochter van een Litouwse vluchteling was ze altijd al geïnteresseerd in haar Litouwse verleden. De Baltische staten Estland, Letland en Litouwen verdwenen onder de expansiedrang van het Sovjetregime in 1941 van de kaart om er pas in 1991 weer op terug te keren. Met haar proza geeft Sepetys in dit hartverscheurend, tragisch verhaal de honderdduizenden mensen die slachtoffer werden een stem en laat ze zien hoe liefde en hoop zelfs Stalins gruwelijke misdaden overleven. De gebeurtenissen maken indruk en geven gelet op de actualiteit stof tot nadenken. Voor deze bespreking maakte ik gebruik van de oorspronkelijke gebonden uitgave in 2011 door Moon. Het boek werd in 2020 in verband met 75 jaar vrijheid door Uitgeverij Luitingh-Sijthoff als paperback opnieuw uitgegeven. Heel geschikt voor lezers in de bovenbouw van vijftien jaar en ouder.

Klik voor een meer uitgebreide bespreking hier.

 

Sax, A. (2023) Wat ons nog rest. Antwerpen: Davidsfonds/Infodok. Isbn 978 90 022 7861 7  € 16,99, 239 blz

Sepetys, R. (2011) Schaduwliefde. Oorspronkelijke titel: Between Shades of Gray. Vertaald uit het Engels door Michèle Bernard. Amsterdam: Moon. Isbn 978 90 488 0901 1 € 16,75, 368 blz.

Vereecken, K. (2018). Alles komt goed, altijd. Illustraties van Charlotte Peys. Tielt: Uitgeverij Lannoo nv. Isbn 978 94 014 5528 2 € 18,99, 171 blz.